Alışkanlıkların trade üzerindeki tesiri

Alışkanlıklar nasıl oluşmaktadır? Başarılı bir trade ve yatırım hayatı için ne yapmalıyız? Yatırıma ve trade atmaya yönelik halihazırdaki olumsuz alışkanlıklarımızı nasıl değiştirebiliriz? Bu yazı serimizde okuyuculardan birisinin isteği üzerine alışkanlıklardan ve hayatımıza tesirlerinden bahsedeceğiz.

Alışkanlıklar, sayısız kez tekrarlanmış ve bir mühlet sonra otomatik hale gelmiş davranışlardır. Bir davranışı öğrenirken birinci başlarda beyindeki nöral aktivasyon ölçüsü epey fazladır. Bir anda çok fazla bilgi içeriye girer ve beyin her bir bilgiyi işlemeye, her ayrıntıya dikkat etmeye ve her durumu dikkatle tahlil etmeye çalışır. En az güç ve gayret harcanmasını gerektiren, en tesirli hareket planının ne olduğunu araştırır. Bu epey değerlidir zira ilkel vakitlerde besinlere münasebetiyle da güce ulaşmak epeyce zordu ve bu noktada var olan gücün en efektif halde kullanılması hayati değer taşımaktaydı. Bu sayede beyin, az güç harcayarak ve bilişsel yükü azaltarak dikkatinizi öbür vazifelere verebilmeniz için zihinsel kapasitede yer açmaktadır.

Tekrarlanan davranışların döşediği yollar

Alışkanlıkların oluşmasında kimi geri bildirim sistemleri tesirlidir. Birinci olarak alışkanlıkların oluşma süreci deneme yanılmayla başlar. Kişi birinci evvel bir davranışı dener, başarılı olması durumunda onu tekrar etmeye başlar. Başarısız olması durumunda ise farklı bir usul öğrenir ve farklı bir formda tekrar eder, işe yaraması durumunda yeni davranışı tekrar etmeye başlar. Bir davranışın tekrarlanması, beyinde tıpkı bölgenin daima uyarılmasını ve o bölgenin daha da gelişmesini sağlar. Bunu tıpkı tartı idmanıyla gelişen kaslar üzere düşünebilirsiniz, ne kadar çok çalışırsanız o bölgedeki kaslarınız o kadar çok gelişir. Öte yandan ne vakit idman yapmayı bırakırsanız o noktada gerilemeye başlar. Tekrarlandıkça işe yaramayan davranışlar silinirken işe yarayan hareketler ise pekişirler. Böylelikle, deneyim edildikçe pekişen zihinsel kestirme yollar haline gelirler.

Bir başka geri bildirim döngüsü ise dopamin kaynaklı yaratılır. Alışkanlık içeren birçok davranış (oyun oynamak, abur cubur tüketmek gibi), daha yüksek dopamin seviyeleriyle bağlantılıdır. Üstelik dopamin yalnızca bu hareketleri gerçekleştirip haz aldığınızda değil, haz beklentisine girdiğinizde de salgılanır. Dopamin düzeyinizin yükselmesiyle birlikte harekete geçme motivasyonunuz da artar.

Trade bağımlılığının katalizörü: Dopamin

Bu noktada bir parantez açarak dopamin kaynaklı geri bildirim döngüsünün finans piyasaları açısından birkaç ziyanından bahsetmek istiyorum. Öncelikle birçok trader’ın süreç almaya bağımlı hale gelmesinin nedenlerinden birisinin bu olduğunu düşünüyorum. Bir hareketi sadece dopamin odaklı gerçekleştirmek bağımlı hale gelmenize ve daima olarak daha fazlasını istemenize yol açıyor. Daha fazlasını istiyorsunuz zira bir müddet sonra sizi tatmin eden eşiğiniz de yükselmeye başlıyor. Evvelce birkaç süreç açıp kapatırken, bu durum yeni normaliniz haline gelmeye başlıyor ve birkaç süreç açmak eskisi kadar tatmin edici gelmemeye başlıyor. Bu noktada tahlil ise daha fazla sayıda süreç almak ya da risk iştahınızı artırmak oluyor (Daha ayrıntılı bir okuma için hedonik adaptasyon kavramına bakabilirsiniz).

Kazanmaya şartlanmışken…

Ayrıca sırf düşünmenin ve beklentilerin bile kişinin dopamin salgılamasına yol açtığını belirtmiştim. Hiç kimsenin bir sürece girerken “Kaybedeceğim” beklentisiyle girmediğini düşünürseniz, sürece girmeden evvel sürecin aktive olmaya başladığını fark edebilirsiniz. Kişi, kazanmaya kendisini o kadar şartlamıştır ki alacağı sürecin mantıklı olmayan yanlarını dahi görmezden gelebilecek hale gelir. Tıpkı vakitte ne vakit kazanıp ne vakit kaybedeceğinizi bilmediğiniz için davranışı daima tekrar etme eğiliminde olursunuz. Misal mantığı kumar makinelerinde de görebilirsiniz. Kişi daima slot çevirmektedir lakin mükafatın ne vakit geleceğine dair rastgele bir bilgisi yoktur. Davranışın sıklığı artıkça mükafata ulaşma oranının da misal formda artacağına inanır. Mükafatlar ise rastgele gelmektedir ve bu da kişiyi “Neden bir sonraki de yarar olmasın?” niyetine iter.

Yükselmiş olan dopamin düzeyinize ulaşmanın bir öteki yolu da süreç alınan para ölçüsüdür. Risk ölçünüzü ve süreç aldığınız bakiyeyi artırarak daha fazla çıkar elde etmeye çalışırsınız. Riskli hareketlerinizin müspet sonuçlanması durumunda ise dopamin düzeyi hayli yükseleceğinden alışkanlık haline gelmeye ve dopamin odaklı geri bildirim düzeneğini beslemeye başlayacaktır. Bununla ilgili meşhur bir kelamı de sizlerle paylaşmak istiyorum: “Kumarbazın en şanssız günü, birinci yararını elde ettiği gündür. Zira bu, insanı sonsuza dek bağımlı hale getirir.”

Kazanan için hayat yeni başladı

Kripto para bölümünde de emsal örnekleri sıklıkla duymaktayız. Kaybeden kişi için bir yerden sonra umut biter ve başaramadığını düşünüp vazgeçebilir ama bir sefer bile kazanan kişi için hayat yeni başlamıştır. Sistemi çözdüğüne inanır ve bir sonraki denemesinde de kazanacağına inanır, süreç almaya devam eder. Birinci aldığı çıkarlı süreçten sonra kaybetse bile bir sonrakinde kazanacağına dair inancı devam eder.

Normal kaideler altında yazının başlarında tekrarlandıkça işe yaramayan hareketlerin silindiğinden, işe yarayan aksiyonların ise pekiştiğinden belirtmiştim. Ferdi bir yorum olarak trade atarken bireylerin çıkara (ödüllere ve dopamine) çok fazla odaklandığı için kumar üzere makûs bir alışkanlık örüntüsüne yakalandığını düşünüyorum. Trade atarken sırf yarara odaklanmayan (Elbette hepimiz kazanmak istiyoruz ama tek hedef o mu olmalı sorusunu kendimize sormalıyız), risk idaresi yapıp kural ve prensiplerine bağlı kalan bireyleri bu listenin dışında tutuyorum.

Trade ve yatırım dünyasında yapmamız gereken şey psikoloji idaresi, konfirmasyonlarla süreçlere girmek, risk iştahını denetim etmek üzere âlâ alışkanlıkların sayısını artırmanın yanı sıra kazandıkça riski ve yatırılan ölçüsü artırmak, emin olmadan sürece girmek, stopsuz süreç almak üzere berbat alışkanlıkların ise sayısını azaltmaktır. Bir sonraki yazımızda finansal piyasalarda sürdürmeniz gereken birtakım alışkanlıkları, sahip olduğunuz alışkanlıklarınızı nasıl tekrardan yapılandırabileceğinizi ve bunların neden kıymetli olduğunu ele alacağız.